Iz Liceulice arhive: broj 59, februar 2020.
Jugoslovensko kulturno nasleđe je od ratova devedesetih godina dugo bilo na meti revizionizma i brisanja kolektivnog sećanja kroz izmene naziva ulica, obrazovnih programa i javnih i kulturnih politika. Spomenička kultura iz perioda socijalizma ipak je teško izbrisiva – ako ni zbog čega drugog, zbog svoje monumentalnosti. Memorijalni kompleksi posvećeni sećanju na Narodnooslobodilačku borbu zainteresovali su brojne svetske stručnjake i stručnjakinje iz polja arhitekture i istorije umetnosti, toliko da su se 2019. godine našli na izložbi jugoslovenske arhitekture socijalističkog perioda u jednom od najčuvenijih muzeja sveta – njujorškom Muzeju moderne umetnosti (MOMA). Kulturnopolitički značaj i jedinstveni arhitektonski pristup koji odlikuju ove spomen komplekse u poslednje vreme su sve prepoznatiji i među mlađim generacijama zainteresovanim za (ponovno) otkrivanje jugoslovenskog nasleđa. Tako se, na primer, u blizini Memorijalnog kompleksa Tjentište iz godine u godinu organizuje veliki muzički festival, dok Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu inspiriše mnoge mlade dizajnere. O putu koji su ovi i drugi spomenici socijalističkog modernizma prešli od šezdesetih godina do danas, čitajte u tekstu istoričarke umetnosti Irine Subotić, objavljenom u 59. broju magazina Liceulice u februaru 2020. godine.
Pedesete i šezdesete godine u Jugoslaviji – osvajanje slobode
U svakoj od bivših jugoslovenskih republika, od početka šezdesetih do kraja osamdesetih godina prošlog veka, podizani su reprezentativni, monumentalni memorijalni kompleksi, vezani za određene datume, događaje ili ličnosti Narodnooslobodilačkog rata, uglavnom dela najpoznatijih vajara i arhitekata. Ta prostrana spomen-područja bila su prostori namenjeni različitim manifestacijama političkog i nepolitičkog, najčešće edukativnog i kulturnog karaktera, a služila su kao trajna svedočanstva o antifašističkom i pobedničkom identitetu jugoslovenske države. Imajući u vidu slobodu izraza, Jugoslavija se izdvajala od ostalih komunističkih zemalja u kojima je, gotovo do samog kraja, umetničko stvaralaštvo bilo pod strogom kontrolom.
Uticaj boljševizma je bio snažan samo tokom relativno kratkog perioda po završetku Drugog svetskog rata i dok se uspostavljao novi politički poredak, što je uključivalo ideološki i estetski kôd strogog socijalističkog realizma. Međutim, već od početka pedesetih godina, veoma brzo nakon Titovog raskida sa Staljinom, dolazi do promena u svim sferama života, pa i u kulturnoj politici. To se u velikoj meri ogledalo u postepenom osvajanju slobode u pogledu likovnog izražavanja, u omogućavanju umetnicima da unesu više emocija i individualnih osobenosti u svoja dela i da se sve otvorenije približavaju evropskim, pa i svetskim umetničkim tokovima. Tako je jugoslovenska umetnost relativno brzo napustila koncept čvrstog mimetičkog prikaza da bi ga zamenila umetničkim formama asocijativnog karaktera, što znači da su na skulpturama i na spomenicima opstajale prepoznatljive odlike sveta koji opažamo, ali u stilizaciji i često sa tek dalekim reminiscencijama na realnost.
Socijalistički modernizam i zajednička sećanja
Uskoro je prevladala nova umetnička praksa: umesto spomenika u obliku klasičnih skulptura, širom Jugoslavije započelo se sa izgradnjom prostornih memorijala kojima su istorijska mesta oblikovana poput modernih svetilišta. Vajari su, često u saradnji sa arhitektama, svojim apstraktnim delima donosili nova, univerzalna značenja (u stručnoj literaturi se ta umetnička tendencija naziva socijalističkim modernizmom). To su bili široki prostori za zborove, sletove, okupljanja, mitinge i razne komemoracije. U srži svih tih spomenika bila je želja da se čuva sećanje na antifašistički karakter zajedničkih jugoslovenskih bitaka. Zato su memorijali NOB-a bili prestižni prostori impozantnih dimenzija, u koje su ulagana velika finansijska sredstva; birana su umetnička rešenja najpoznatijih umetnika, arhitekata i urbanista, koja su postavljana na najatraktivnija mesta, i zato su mnogi gradovi, i veći i manji, nastojali da imaju takva spomenička obeležja.
Među najznačajnije i najpotresnije memorijale širom nekadašnje Jugoslavije spadaju remek-dela Bogdana Bogdanovića u Jasenovcu, Kosovskoj Mitrovici, Prilepu, Mostaru, Kruševcu i Vlasotincu, zatim Vojina Bakića na Petrovoj Gori, Dušana Džamonje na Kozari, Miodraga Živkovića i Ranka Radovića na Tjentištu, Ede Ravnikara u Sloveniji, Mira Vuca i Stjepana Gračana u Opuzenu, Zdenka Sile u Istri…
Kratkovidost devedesetih i novi život nakon njih
A onda je Jugoslavija nestala u krvavim ratovima devedesetih. Kada je tih devedesetih godina promenjena ideološka matrica i ovladao nacionalistički diskurs, neki od antifašističkih spomenika premešteni su na manje upadljiva mesta, ili su čak uništavani, kao refleks osvete, mržnje, neznanja… Kroz istoriju su poznati brojni primeri takvog barbarskog ponašanja kojim se, u znak odmazde prema neprijatelju, briše sećanje uništavanjem dokaza da je neprijatelj uopšte postojao. Međutim, to su kratkovidi potezi, jer se u današnjem vremenu uglao gledanja brzo menja.
Jedno vreme zapušteni, ti spomen-kompleksi danas postaju sve zanimljiviji novim generacijama jer govore o prohujalim vremenima za koja mnogi veruju da su bila perspektivnija i srećnija. Da se ne radi o pukoj sentimentalnosti govori i činjenica da su ta monumentalna spomen-obeležja danas u žiži interesovanja i mladih i starijih, i stručnjaka i posetilaca, i kod nas i u svetu. Istovremeno, oni su postali poligoni za fotografisanje modnih manifestacija, snimanje muzičkih i reklamnih spotova, ne samo domaćih već i stranih izvođača, što se, s jedne strane, tumači kao „novi život spomenika“, dok drugi u tome vide „skrnavljenje i zloupotrebu“ bez ikakvog razumevanja njihove osnovne ideje i poruke. Ipak, istraživači smatraju da je „interesovanje za njih u direktnoj vezi sa povećanjem jugonostalgije i antifašističkih inicijativa koje kritikuju savremeno društvo kao društvo ograničenih sloboda, neofašizma i neokolonijalizma. Memorijalni kompleksi tako danas postaju (odnosno ostaju) simboli šire društvene emancipacije“. (Katarina Živanović i Jovana Nedeljković: „Darkside nasleđa NOBa“ , Kultura, Beograd, 2018).
Irina Subotić je istoričarka umetnosti. Bila je kustoskinja Muzeja savremene umetnosti i Narodnog muzeja u Beogradu. Organizovala je brojne izložbe jugoslovenske umetnosti XX veka u zemlji i inostranstvu.
Fotografije: Neon Joi i Lazar Krstić, Pexels
